ORTAK KÖK VEYA KÖKTEŞLİK ÜZERİNE
Bir kökü hem isim kök hem de fiil kök olarak kullanabiliyorsak o noktada şuna dikkat etmeliyiz:
Bu iki kullanım arasında biri diğerinin adı veya eylemi olacak şekilde anlam bağı var mı? Cevabımız “evet” ise bu kök için “ortak kök” deriz. Cevabımız “hayır” ise bu kök için “sesteş kök” deriz.
“Boya” sözcüğünü ele alalım. Bu sözcük şu hâliyle kök durumundadır. “Boya için ayırdığım para yetmedi.” cümlesinde “boya” sözcüğü isimdir. “Evi iki günde boyadım.” cümlesinde ise “boya” fiildir. Peki, “boya” adı ile “boya-” eylemi arasında anlam ilgisi var mıdır?
Elbette vardır. O hâlde “boya” kökteştir.
“Gül” sözcüğünü ele alalım. Bu sözcüğü hem ad hem de eylem olarak kullanabilir miyiz? Evet. “Gül kokusu tüm odayı sardı.” cümlesinde addır. “Arkadaşımın sözlerine hepimiz güldük.” cümlesinde ise eylemdir. Peki, “gül” adı ile “gül-” eylemi arasında anlam ilgisi var mıdır? Yoktur. O hâlde “gül” adı “gül-” eylemine sesteştir. Ortak kökü anlatırken çocukların daha iyi anlaması için sulu boyadan yararlanabilirsiniz. İlk önce rengarenk boyaları gösterip “Bunlara ne ad veririz?” diye sorabilirsiniz. “Boya” cevabını aldıktan sonra boş bir kağıdı boyayıp “Şimdi ne yaptım, tek kelimeyle söyler misiniz?” diye sorun. Cevap “Boyadınız.” olunca aradaki anlam ilişkisine dikkat çekerek konuyu daha anlaşılır ve kalıcı bir hâle getirebilirsiniz.
Kökteşlik daha iyi anlaşılsın ve sesteşlikten tam ayrılsın istiyorsanız sınıf masasına bir “gül” bırakın. Sonra sınıfta başka bir yerde gülün. Çocuklara masadaki gül ile biraz önce yaptığınız “gül-” eylemi arasında bir bağ olup olmadığını sorun. Cevap “hayır” olunca sesteş ve kökteşin ayrımını daha da netleştirmiş olursunuz.
Ortak kök için diğer örnekler:
Dik: Dik bir yolda ilerliyorduk. ( ad soylu / sıfat – isim kök ) / Ağacı buraya dikti. ( fiil kök )
Kuru: Hava bugün de kuruydu. ( isim kök ) / Çamaşırlar Adana sıcağında hemen kurudu. ( fiil kök )
Barış: Bu barış fazla sürmez, diyordu adam. ( isim kök ) / İki ülke on yıl savaştıktan sonra barıştı. ( fiil kök )
Güven: Güven bir kere kaybedildi mi kazanmak için çabalamak gerekir onu. ( isim kök ) / Bu konuda bana güvenin. ( fiil kök )
Bağımsız örnekler:
Güreş, savaş, sıva, eski, göç, acı, ekşi, yarış, tat, şiş..
Hazırlayan: Yılmaz AYDIN
